Overzicht lezingen
Datum | Spreekster/spreker | Onderwerp |
16 sep | Gerard Visser | Het Europese nihilisme volgens Nietzsche en Heidegger |
21 okt | Tinneke Beeckman | Spinoza, 17e-eeuws of eigentijds? |
18 nov | Kees Schuyt | De actualiteit van een vergeten filosoof: Charles Peirce (Jaarthema politieke filosofie) |
16 dec | Michiel Leezenberg | Zorg goed voor je ziel! |
20 jan | Andreas Kinneging | Bestaat er een ideale staatsvorm? (Jaarthema politieke filosofie) |
17 feb | Kutsal Yesilkagit | De legitimiteit van de staat in populistische tijden (Jaarthema politieke filosofie) |
17 mrt | Carla du Pree | Johan Huizinga en de bezeten wereld (Jaarthema politieke filosofie) |
21 apr | Ton Vink | ‘Wees filosoof, maar blijf bij al je filosofie steeds mens’ |
19 mei | Gijs van Oenen | Even bekend als onbegrepen, even speels als ondoordringbaar |
Gerard Visser
Het Europese nihilisme volgens Nietzsche en Heidegger
16 september 2025
Over de dood van God en een nieuw begrip van nihilisme
In de filosofische traditie nemen Friedrich Nietzsche en Martin Heidegger een unieke plaats in. Nietzsche ervoer de ineenstorting van de hoogste waarden, van alles wat we ooit voor waar hebben gehouden. Hij omschreef dit als het Europese nihilisme: ‘Het doel ontbreekt: het antwoord op het “waarom”.’ Een antwoord dat millennia lang weerspiegeld werd in onder andere Plato’s idee van het goede, de joods-christelijke geboden of Kants Verlichtingsidealen. De dood van God hield voor hem de dood van deze waarden in.
In zijn confrontatie met Nietzsche ontwikkelt Gerard Visser een alternatief begrip van het nihilisme, waarin hij de aandacht vestigt op de teneur van de maakbaarheid die vanaf de Grieken in ons denken heerst. Ook Nietzsche zou daar nog in bevangen zijn gebleven. Zijn leer van een wil tot macht is er volgens Heidegger zelfs een ultieme uiting van. Visser zal in deze lezing de opvattingen van deze grote Duitse denkers ten aanzien van het nihilisme toelichten. Hij doet dit vanuit de gedachte dat een nieuw begin noodzakelijk is. Daarbij baant hij zich enkele wegen in het domein van beider herbezinning, zoals de rehabilitatie van het affectieve en het vraagstuk van kunst en waarheid.
Dr. Gerard Visser was tot 2015 hoofddocent Cultuurfilosofie aan de Universiteit Leiden. In 2023 verscheen bij uitgeverij Boom een jubileumuitgave van zijn proefschrift uit 1987 Nietzsche en Heidegger. Een confrontatie. Ook verscheen er recent een nieuwe, uitgebreide editie van zijn Niets cadeau. Een filosofisch essay over de ziel. Hij werkt nog aan de voltooiing van een trilogie over het motief van gelatenheid, waarvan twee delen verschenen: Gelatenheid. Gemoed en hart bij Meister Eckhart en Gelatenheid in de kunst. Nijhoff, Braque, Kawaabta. Zie ook: www.gtmvisser.nl.
Tinneke Beeckman
Spinoza, 17e-eeuws of eigentijds?
21 oktober 2025
Spinoza’s denken toegepast op drie actuele thema’s.
Hoewel hij overduidelijk een 17e-eeuwse filosoof was, is Benedictus de Spinoza (1632-1677) verrassend actueel wat betreft een aantal belangrijke onderwerpen. Hij lijkt soms meer voor ons te schrijven dan voor zijn tijdgenoten. In deze lezing staan drie thema’s centraal waarbij Spinoza’s inzichten op verrassende wijze naar voren komen: de plaats van de mens in de wereld, de relatie tussen vrijheid, passies en rede, en vrijheid in politieke zin.
In het eerste thema staat Spinoza’s Godsbegrip centraal. Hoe verhoudt de mens zich tot de natuur, en tot andere dieren? Welke misvattingen vertekenen het beeld dat de mens van zichzelf heeft? En hoe spelen die vandaag de dag nog een rol? Bij het tweede thema – persoonlijke vrijheid – verschijnt Spinoza als een scherpzinnig psycholoog, die niet alleen de werking van de geest, maar ook de relatie tussen lichaam en geest probeert te begrijpen. Ook bij het derde thema staan de passies centraal: hoe angst en macht vrijheid (on)mogelijk maken, en hoe burgers zich kunnen wapenen om de democratie te verdedigen.
Dr. Tinneke Beeckman (1976) studeerde filosofie aan de Vrije Universiteit Brussel. Ze werkte daar eveneens als aspirant en als postdoctoraal onderzoeker. Sinds 2012 is ze schrijfster. In dat jaar publiceerde ze een boek over Spinoza: Door Spinoza’s Lens een oefening in levensfilosofie. In 2015 verscheen Macht en Onmacht en in 2020 volgde Machiavelli’s Lef. Hiermee won ze in 2022 de Hypatiaprijs, een tweejaarlijkse prijs voor het beste en meest prikkelende en actuele filosofieboek geschreven door een vrouw. In 2023 kwam Ken Jezelf. Een openhartige filosofie uit. Ze is ook columnist voor De Standaard.
Kees Schuyt
De actualiteit van een vergeten filosoof: Charles Peirce (jaarthema)
18 november 2025
Over filosofisch pragmatisme en politiek pragmatisme.
Het filosofisch pragmatisme van Charles S. Peirce (1839-1914) is een manier van leven (habit formation), waarbij denken en doen met elkaar verenigd zijn. Het denken is bij hem altijd gericht op handelingen, op de mogelijke oorzaken daarvan en op de mogelijke gevolgen. Anders gezegd: denken over wat de gevolgen van ons handelen kunnen zijn en denken over ons denken dat vooruitloopt op ons handelen. Dit staat in schril contrast met het dagelijks gebruik van het begrip ‘pragmatische politiek’, dat een grote mate van flexibiliteit en opportunisme vertoont.
Dit contrast toont enige gelijkenis met het verschil van mening tussen Peirce en anderzijds William James en enkele moderne pragmatisten zoals Rorty t.a.v. hun waarheidsopvatting. Het filosofisch pragmatisme van James ging uit van ‘wat werkt is waar’; Peirce meende het omgekeerde: als iets waar is, dan zal die waarheid zich op den duur in praktische handelingspatronen openbaren. Oftewel ‘wat waar is werkt’. Peirce’s waarheids-opvatting, die dus is gebaseerd op zijn logica, wordt in deze voordracht behandeld aan de hand van zijn wetenschappelijke methode, zijn kennisleer en de rol van tekens en symbolen.
Het filosofisch pragmatisme van Jan Glastra van Loon, een vooraanstaand politicus van D66, een ‘pragmatische’ partij, biedt daarbij een aantal aansprekende voorbeelden. Tot slot wordt ook stilgestaan bij Peirce’s metafysica, die licht zou kunnen werpen in deze donkere tijd, met: creativiteit, conflict en continuïteit als drie grondfenomenen die het (samen)leven bepalen.
Dr. mr. C.J.M. Schuyt was lange tijd hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Na zijn studie sociologie en Nederlands recht in Leiden werkte hij op het vakgebied van de criminologie en rechtssociologie. Hij promoveerde hij in 1972 bij Glastra van Loon op een proefschrift Recht, orde en burgerlijke ongehoorzaamheid. Cees Schuyt is lid van de Raad van State geweest. De laatste twee decennia schreef hij onder andere Spinoza en de vreugde van het inzicht en bezorgde hij Lessen in Pragmatisme, een vertaling met inleiding van de Amerikaanse filosoof C.S. Peirce. Recentelijk verscheen zijn studie Begrensde tolerantie.
Michiel Leezenberg
Zorg goed voor je ziel!
16 december 2025
Vrouwelijke filosofen in de antieke oudheid en hun onbekendheid.
In overzichtswerken van de antieke filosofie kom je nauwelijks vrouwen tegen. Maar in de Griekse oudheid hebben er wel degelijk vrouwelijke denkers bestaan. Er is ook een aantal teksten van deze vrouwelijke filosofen overgeleverd: zo hebben we onder meer de brieven van Pythagoras’ vrouw Theano met adviezen over de opvoeding van kinderen en de omgang met ontrouwe echtgenoten; een fragment van Aesara over de kosmos en de menselijke natuur; en een aantal anekdotes van of over de cynische filosofie Hipparchia. Helaas zijn er geen filosofische teksten bewaard gebleven van Hypatia, de laatste grote vrouwelijke heidense filosoof van de oudheid, die op straat door een menigte christenen aan stukken werd gescheurd.
In zijn presentatie zal Michiel Leezenberg het werk van een aantal van deze vrouwen bespreken, en de vraag aansnijden wanneer, hoe en waarom deze denkers uit de canon zijn verwijderd. Lange tijd hebben deze vrouwen tot de filosofische canon behoord, maar vanaf omstreeks 1800 worden ze niet meer besproken. Uitgerekend in de late Verlichting begon het idee post te vatten dat vrouwen überhaupt niet filosofisch kunnen denken. Het terugbrengen van deze vrouwelijke stemmen geeft ons daarom de kans om opnieuw te bekijken wat het vak filosofie eigenlijk inhoudt.
Dr. Michiel Leezenberg werkt aan de afdelingen Filosofie en Oudheidsstudies van de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde onder meer De vloek van Oedipus: Taal, democratie en geweld in de Griekse tragedie en heeft vertalingen gemaakt van al-Farabi’s De deugdzame stad en van Nagarjuna’s Basisverzen van
Andreas Kinneging
Bestaat er een ideale staatsvorm (jaarthema)
20 januari 2026
De actuele betekenis van Plato’s politieke filosofie.
Twijfels over de democratie als beste staatsvorm zijn niet van vandaag of gisteren. Plato uitte al ernstige bezwaren tegen dit politieke model. In zijn bekende en invloedrijke dialoog Politeia gaat hij uit van een ideale samenleving met rechtvaardigheid als belangrijkste waarde. Vervolgens onderscheidt hij vijf bestuursvormen en bespreekt hun voor- en nadelen. Waarom gaat zijn uiteindelijke voorkeur daarbij uit naar een aristocratie?
Maar ook die kan niet zonder externe en interne controle, omdat een mens – en dus ook de elite – van nature geneigd is de macht die hij heeft eerder te gebruiken ten bate van zichzelf en zijn naasten dan van de gemeenschap. Welke mechanismen onderkent Plato om met elkaar op het goede spoor te blijven? En wat is de betekenis van zijn denken ruim tweeduizend jaar later? Plato had een stadsstaat voor ogen met hooguit enkele honderdduizenden inwoners, waarvan slechts een klein deel meedeed in de politieke besluitvorming. In hoeverre gelden zijn ideeën voor onze moderne natiestaten met vele tientallen zo niet enkele honderden miljoenen ingezetenen?
Prof. dr. Andreas Kinneging is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden. Met zijn boek Geografie van goed en kwaad won hij de Socrates Wisselbeker voor het beste filosofieboek van 2006. In 2011 verscheen onder zijn redactie de integrale vertaling van Tocquevilles meesterwerk Over de democratie in Amerika. Zijn kritiek op de moderniteit De onzichtbare Maat; archeologie van goed en kwaad kwam uit in 2020
Kutsal Yesilkagit
De legitimiteit van de staat in populistische tijden (jaarthema)
17 februari 2026
Over de voorwaarden voor staatsgezag in een fragiele democratie.
Wat is de legitimiteit van de staat in een tijd waarin populisme het politieke landschap fundamenteel hertekent? Populistische bewegingen claimen namens ‘het volk’ te spreken en zetten daarmee gevestigde instituties, waaronder de rechterlijke macht, onafhankelijke bureaucratieën en parlementaire procedures, onder druk. Vanuit een bestuurskundig perspectief bespreekt Yesikagit hoe deze spanningen de klassieke legitimatiebronnen van de staat – democratische vertegenwoordiging, rechtsstatelijkheid en doeltreffend bestuur – ondermijnen of juist herdefiniëren.
De vraag komt aan de orde in hoeverre de staat zich kan beroepen op een normatief gezag wanneer diens neutraliteit en institutionele continuïteit ter discussie staan. Inzichten uit de politieke filosofie en bestuurskunde leiden tot een herwaardering van ambtelijke autonomie en constitutionele waarborgen als fundamenten van legitiem staatsgezag in een gepolariseerde samenleving. Het doel is bij te dragen aan een kritisch-filosofisch gesprek over de voorwaarden voor gezag in fragiele democratieën.
Dr Kutsal Yesilkagit is hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit Leiden. Hij wordt gedreven door de wens te begrijpen hoe politiek-administratieve systemen functioneren. Zijn werk is het doen van onderzoek naar en het onderwijzen over de wijze waarop politici, ambtenaren en openbare instituten de uitkomsten van beleid en maatschappelijke gebeurtenissen beïnvloeden, en daarmee de levens van individuele burgers en groeperingen. Yesilkagit maakte onder andere deel uit van de Staatscommissie Rechtstaat.
Carla du Pree
Johan Huizinga en de bezeten wereld (jaarthema)
17 maart 2026
De rol van intellectuelen in barre tijden.
In tijden van maatschappelijke en politieke beroering kunnen intellectuelen, als personen die ideeën ontwikkelen en zich mengen in het publieke debat, een bijzondere rol spelen. Zo werd de filosoof en schrijver Jean Paul Sartre een icoon van de protestbeweging van de jaren zestig van de vorige eeuw. En met de Tsjechische toneelschrijver Vaclav Havel leek in 1989, toen er tijdens een ‘fluwelen revolutie’ een einde kwam aan het communistische bewind in zijn land, de verbeelding daadwerkelijk aan de macht te komen. Hij werd toen vanuit de positie van vervolgde dissident president van Tsjecho-Slowakije. Maar aan de andere kant worden intellectuelen ook vaak verguisd, als elitaire wereldvreemde figuren bestempeld en eenzijdig rationeel en arrogant gevonden.
In deze lezing zal Carla du Pree aan de hand van het optreden van de beroemde historicus en cultuurfilosoof Johan Huizinga in de jaren dertig van de vorige eeuw, ingaan op de aard en de positie van die publieke intellectuelen. Wat kunnen we eronder verstaan? Wat motiveert hen om zich te mengen in het publieke debat? Hoe bereiken ze het publiek? Welke impact kunnen ze hebben? De actualiteit heeft tot een hernieuwde aandacht voor de rol van publieke intellectuelen in crisistijd geleid.
Dr. Carla du Pree is historicus en cultuurwetenschapper. Ze beweegt zich het liefst in het grensgebied van geschiedenis, filosofie en letteren. Na een carrière in het onderwijs is ze in 2016 gepromoveerd op Johan Huizinga en de bezeten wereld. De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen. Ze verzorgde de hertaling van Huizinga’s In de schaduwen van morgen (2019) en tijdens de tweede Johan Huizingalezing in Middelburg (2024) hield ze de voordracht: ‘Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het.’
Ton Vink
'Wees filosoof, maar blijf bij al je filosofie steeds mens'
21 april 2026
Over David Hume, filosoof van de Verlichting.
In een inleiding op zijn beroemde Kritiek van de zuivere rede schrijft Immanueel Kant dat het David Hume was die hem uit zijn dogmatische sluimer wekte en zijn denken een totaal andere richting gaf. Daarmee was Hume verantwoordelijk voor een nieuwe wending in onze westerse filosofie op gebieden als kennistheorie, ethiek, antropologie, godsdienstfilosofie.
Wie was deze David Hume? Wat onderscheidt zijn denken? Hij leidde een boeiend en aangenaam leven, maar kende ook twee grote crises: hij verloor zijn geloof in God en zijn vertrouwen in de rede. Hoe kwam hij die te boven? Waarom vond hij dat begrippen als causaliteit, substantie, God en ziel ‘het vuur in kunnen’? Hoe kan het dat een van de grootste Verlichtingsdenkers niet meer dan een bescheiden plek aan de rede toedichtte: zij helpt ons te bereiken wat we verlangen, maar zij bepaalt nimmer wat wij verlangen?
Dr. Ton Vink studeerde filosofie, psychologie, godsdienstwetenschappen en geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij vertaalde David Hume’s Gesprekken over de Natuurlijke Religie, waarop hij eerder promoveerde, en enkele Engelstalige publicaties over Hume. Verder publiceerde hij Humanisme en Verlichting en de postume essays van David Hume (2009), Een leven als ‘man of letters’. Biografie van David Hume (2022) en David Hume. Essays & Verhandelingen (2024).
Gijs van Oenen
Even bekend als onbegrepen, even speels als ondoordringbaar
19 mei 2026
Over het werk van Slavoj Zizek.
Het werk van de Sloveense filosoof Slavoj Zizek is even bekend als onbegrepen, even speels als ondoordringbaar en even onvoorspelbaar als provocatief. Zijn beschouwingen over moeilijke filosofen als Hegel en Lacan zijn doorspekt met analyses van opera’s en grappen over seks en communisme. Deze onorthodoxe stijl lijkt soms impulsief en zelfs compulsief, en de eclectische en springerige schrijfstijl kan de indruk wekken dat we te maken hebben met postmoderne pastiche op serieuze filosofie.
Maar Zizek schrijft of zegt nooit iets zonder filosofisch inzicht of politieke en zelfs persoonlijke intentie. In de lezing wordt ingegaan op de achterliggende dialectiek van Hegel en psychoanalyse van Lacan, maar ook op de vele culturele, politieke en artistieke dimensies in Zizeks werk. Evenzo op de vraag in hoeverre hij als postmoderne denker is te zien. En natuurlijk op de vraag waarom iemand op deze excentrieke wijze zou willen of moeten filosoferen.
Dr. Gijs van Oenen studeerde politicologie, promoveerde in de rechtsfilosofie en doceert sinds 1994 sociale en politieke filosofie aan Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij publiceerde onder meer Nu even niet! (2014, uitgeverij Van Gennep), Overspannen democratie (2018), Culturele veldslagen (2022) en Onbegrepen overheid (2024), alle bij uitgeverij Boom.